शेंबूड

(जरा घाण बोलायची(लिहायची) हुक्की आलीये.. २७ वर्षाचे युद्ध नंतर लिहीन!)

निसर्गात काही द्रव्य अशी आहेत की त्याचे गुणधर्म जाणून घेता घेता नाकीनौ येते. ही द्रव्य केव्हा कधी कशी वागतील याचा काही भरवसा नाही. शाळेत या हातावर मोजण्याजोग्या लिस्ट मधून २ गोष्टी अगदी उत्साहाने शिकवल्या जातात- पाणी आणि पारा. पाणी खरंच विचित्र आहे. ३ का ४ डिग्री सेल्सियसला त्याचे “ anomalous expansion” होते असं शाळेत असताना वाचलं होतं. याला मराठीत नक्की काय म्हणतात याची मला काडीमात्रही जाण नाहीये- कदाचित विक्षिप्त विस्तारीकरण म्हणत असावे. पण याचकारणामुळे थंडीमध्ये पाण्याचे पाइप फुटतात.(शाळेत शास्त्रीय करणे द्या मध्ये हा प्रश्न दर वेळी यायचा, म्हणून घोकला होता.. अजून पाठ आहे!). पारा हा अजून एक बुचकळ्यात टाकणारा पदार्थ आहे. तो लिक्विड का आहे याचे कारण बहुदा ११वि का १२वि मध्ये होते. पण टवाळक्या करण्यात अर्ध लक्ष असल्यामुळे आता ते जे काय कारण आहे ते आठवत नाहीये. पण पारा हा एक metal असून तो निसर्गतः लिक्विड स्टेट मध्ये असतो हे फारच इंटरेस्टिंग वाटते.

अशाच या लिस्ट वर अजून एक निसर्गतः आढळणारे, पण शाळा कॉलेजच्या अभ्यासक्रमात ज्यावर बहिष्कार टाकण्यात आलाय असे द्रव्य म्हणजे "शेंबूड". शेंबूड खरोखर एक विचित्र आणि जगावेगळेच द्रव्य आहे. आमचे मित्रवर्य आदित्य गुप्ते यांचा मते "शेंबूड हा सर्व पदार्थात अस्तित्वात असून दाठरलेली नाकाची पुडी ते हॉटेलात मिळणारे दाट corn soup- यात सगळीकडे शेंबूडच भरलेला असतो!". शेंबडाचे गुणधर्म जाणून घेणं म्हणजे एक शापच आहे. हा कधी कोणत्या अवस्थेत सापडेल याची काहीही खात्री नसते. आमच्या इंजिनियर्सच्या भाषेत सांगायचं झालं तर याला कोणताही  parameter constant करून quantify करणे शक्यच नाही. एकतर त्याचं असणं हेच इतक्या parameters वर अवलंबून आहे, की त्याची यादी करण्यातच एखाद्याला पीएच.डी करता येईल!

शेंबडाच्या physical properties तर विचित्रच आहेत. त्यातील मला कधीही न कळालेल्या दोन पुढे दिल्या आहेत. शक्यतो सगळ्या लिक्विड्सना एक ठराविक viscosity असते. त्यावरून ते किती पटपट वाहू शकेल याचे तर्क बांधता येतात. शेंबूड variable viscous substance म्हणून खपवण्यात काहीच अडचण येणार नाही. कधी कधी तो इतका कमी viscous असतो की काहीही न करता तो स्वतःहून नाकातून टपकायला लागतो, आणि कधी कधी इतका जास्त viscous असतो की एक नाकपुडी बंद करून बेसिन समोर उभं राहून रामदेव बाबांचं कपालभाती-अनुलोमविलोम प्राणायाम केल्याशिवाय तो नाकातून बाहेर पडायचं नाव घेत नाही. काळ, वेळ, प्रहर, गरमी, थंडी या कोणत्याही गोष्टीवर याचा फ्लो अवलंबून नाही त्यामुळे त्याची viscosity नक्की कशाचे function आहे हेच कळत नाही. तो कधी कोणत्या temperature ला कसा वागेल हे सांगता येत नाही- स्वतःजवळ खिशात एखादा स्वच्छ रुमाल ठेवणे हाच काय त्याचावरचा एक तोडगा!

Viscosity सोडा तो फारच पुढचा आणि शास्त्रोक्त मुद्दा आहे. या  शेम्बडाच्या रंगातपण काहीही consistency नाही. माणसामाणसातला फरक सोडा, स्वतःच्या शेंबडातच इतके variations असतात, की तो Darwin पण  variations एक उत्क्रांती मधील गोष्ट नसून रसायनशास्त्रातील प्रोसेस आहे असे समजून नाकात बोट घालून   chromatography करायला भाग पडेल! Clear Transparent, translucent पासून yellowish-green या रंगांमध्ये जेवढ्या विविध छटा आहेत त्या सगळ्या शेंबडाला लागू आहेत. मी माझ्या स्वतःच्याच नाकातून इतक्या वेगवेगळ्या रंगाच्या छटा बाहेर काढल्या आहेत की त्या एखाद्या झाडाला फुटलेल्या नव्या पालवीला देखील लाजवतील. मात्र एक गोष्ट पाहण्यात आली आहे. शेंबडाच्या viscosityचा आणि रंगाचा काहीतरी संबंध  आहे. जेव्हा त्याची viscosity कमी असते, तेव्हा तो शक्यतो colourless असतो. जेव्हा तो खूप जास्त viscous असतो तेव्हा हिरवट छटा धारण करतो. शेंबूड खरोखर एक सरडारूपी द्रौव्य आहे- बाजूचे parameters बघून तो स्वतःचे गुणधर्म स्वतःच ठरवतो! पाण्याला निसर्गतः काहीही चव नसते. शेंबूड मात्र एकजात खारट पदार्थ आहे, हे मी स्वअनुभवावरून सांगतो, आणि त्यामुळे त्याच्या सरडेपणात थोडंफार का होईना एक स्थैर्य येतं!

शेंबडाची directional sense तर भल्याभल्यांना लाजवील. तो कधी कोणत्या नाकपुडीतून बाहेर येतो याची धड खात्री नसते. त्याच्या अस्तित्वाने वैतागून ५ मिनिटे नाक शिंकरून एक नाकपुडी साफ केली की तो पाचव्या मिनिटाला दुसरी नाकपुडी तुंबवून ठेवतो. असो.. असते एकेका गोष्टीची किमया. कायेना शेंबडाचे कितीही वर्णन केले, उपयोग सांगितले,कौतुक केले तरी त्याला गलिच्छ category मधे उगाच ढकलण्यात आलंय. खरंतर तसं होऊ नये. पहा ना- शेंबूड असला की आपोआप कपालभाती-अनुलोमविलोम प्राणायाम केले जाते. त्या निमित्ताने व्यायाम होतो! नाकात शेंबूड असला म्हणजे दिवसातून कमीतकमी ३० मिनिटे तुम्ही प्राणायाम करताच! काय म्हणणार ना आता! भल्याभल्यांना स्वतःच्याच नाकात बोट घालून स्वतःचेच नाक लाल करायला प्रवृत्त करणाऱ्या त्या शेंबडाची धन्यता लोकांना कळली पाहिजे. बर बाकी सगळं जाऊदे, निदान शेंबडाडला बेभरवशाच्या “ anomalous liquids” या यादीमधले मनाचे अग्रस्थान स्थान तरी मिळालेच पाहिजे आणि त्याबद्दल बोलणे म्हणजे अचरटपणा नसून शास्त्रोक्त विचार मानले पाहिजे एवढीच इच्छा आहे...

असो...